|
در این مقاله سعی شده تا در مورد ساز قانون اطلاعات خوبی در اختیار شما قرار بگیرد
قانون سازی است به شکل ذوزنقه ی قائم الزاویه و از سازهای مضرابی که در ساخت آن چوب ، فلز ، استخوان ، پوست ، زه و مواد دیگری به کار رفته است. قانون از نظر ساختمان جزو گروه سازهای ذوات الاتار مطلق زخمه ای است که دارای سیم‌های آزاد است و بنابراین نیازی به پرده بندی و گرفتن سیم ندارد و ایجاد نواهای چند صدایی به آسانی با آن امکان پذیر است.
مهدی فروغ در کتاب مداومت در اصول موسیقی ایران (ص ۱۰۳) نوشته است :
«{عبدالقادر} این غیبی معتقد است که قانون را افلاطون اختراع کرده است در صورتی که بعضی نویسندگان دیگر مخترع آن را فارابی می‌دانند. مولف کنزالتحف تنها کسی است که به تفصیل درباره ی قانون بحث می‌کند و می‌گوید قطر جعبه ی صوتی آن کمی‌بیش از یک گره باید باشد و چوب آن را باید از تنه ی درخت مو انتخاب کنند. تعداد سیم‌های قانون ۷۴ است در صورتی که عبدالقادر ۷۲ ذکر کرده است.»
در مورد سابقه و تاریخ پیدایش قانون نظرات و فرضایت مختلفی وجود دارد و آنچه مسلم است این است که قانون قدمت زیادی دارد و قدیم ترین سند و اثری که از این ساز و سازهای مشابه آن وجود دارد ، حجاری‌های آشور است. قانون ظاهراً پس از دوره ی تیموری و مسئله ی تحریم غنا و موسیقی در ایران متروک شده است زیرا تا اواخر عصر تیموری و اوایل دولت صفوی این ساز نوازندگان بسیار و استادان بنامی‌داشته و زین الدین محمود واصفی دانشمند و موسیقیدان اواخر قرن نه و اوایل قرن ده قمری در کتاب بدایع الوقایع از جمعی استادان نوازنده ی قانون نام برده است.
در آثار به جا مانده از دوره ی صفوی دو تصویر از میرقانونی در حال نواختن قانون در نقاش‌های کاخ چهل ستون اصفهان دیده می‌شود. قانون در حدود سال ۱۲۷۱ شمسی توسط رحیم قانونی که در بصره و بغداد و سوریه و مصر نزد استادان عرب نواختن قانون را آموخته بود به ایران بازگشت.
ساختمان ساز قانون
جعبه ی صوتی
جعبه ی صوتی قانون دو صفحه ی زیر و روی ساز هستند که با کلاف‌های چهارگانه ی جانبی به هم متصل شده اند. جعبه ی صوتی و کلاف‌ها را معمولاً از چوب گردو می‌سازند.
صفحه ی رو
صفحه ای چوبی است که در طرف چپ آن پرده گردان‌ها و گوشی‌ها ، و در سمت راست آن بخش پوستی ، خرک و جعبه ی سیم گیر قرار دارند. ابعاد بخش پوستی بستگی به وسعت صدای ساز دارد. سطح پوست معمولاً از چهار یا پنج قسمت مربع شکل ساخته می‌شود اما در بعضی موارد به صورت یک تکه ، و در سازهای ساخت زنده یاد احمد ستوده و فرزندش علیرضا ستوده (که توسط استاد قنبری مهر طراحی شده) به صورت بیضی چهار یا پنج قسمتی است. در روی صفحه شبکه‌هایی برای خروج صدا ایجاد شده اند.
پوست
پوست قانون از پوست شکم گوساله ی تودلی ، ماهی بدون فلس ، آهو و بز است و باید ضخیم تر از پوست سازهای دیگر مانند تار و کمانچه باشد تا بتواند فشار کوک و سیم (وتر) و خرک را در سطحی بزرگ تحمل کند.
پرده گردان‌ها
ابزارهای کوچک فلزی هستند که در سراسر سمت چپ ساز بعد از شیطانک و قبل از گوشی‌ها روی قطعه چوب اضافه ای که بر صفحه ی رویی چسبانیده شده ، به وسیه ی میخ‌های کوچکی نصب شده اند. پرده گردان‌ها در ایران به صورت‌های مختلف طوری ابداع شده اند که بتوانند صداهای کمتر و بیشتر از کما را نیز ایجاد کنند.
خرک
تیغه ای باریک از چوب که روی آن استخوان باریکی قرار دارد. طول تقریبی خرک ۳۵ سانتی متر (کمی‌کوتاه تر از عرض قانون) و ارتفاع تقریبی اش ۲ سانتی متر است و با چهار پایه ی چوبی کوچک از طرف راست بر سطح پوست دار صفحه ی رویی قرار میگیرد. پایه‌های خرک نیز در ایران به صورت‌های مختلف روی ساز گذاشته می‌شود.
تعداد و جنس سیم‌ها (وترها)
تعداد سیم‌های قانون بستگی به وسعت صدای آن دارد که از قانون ۲۴ نت (هر صدا سه سیم) و تا ۳۳ نت می‌تواند متفاوت باشد. سیم‌ها معمولا از جنس نایلون ، پی وی سی ، پلی آمید ، فلوئورکربن و روده هستند.
وسعت صدا
وسعت معمول صدای قانون در ایران حدود سه اکتاو و نیم است.
کوک سیم‌ها (وترها)
کوک سیم‌ها به وسیله ی پرده گردان‌ها برای تمام فواصل موسیقی ملی (در هر سیم از صدای بِمُل تا دِیزسُری) قابل تغییر است.
کلید نت نویسی
نت نویسی برای قانون روی دو حامل صورت میگیرد. در این ساز برای حدود یک اکتاو از صداهای بم ، با کلید «فا» خط چهارم ، و بقیه با کلید سل خط دوم حامل نت نویسی می‌شود.
گوشی‌ها
گوشی‌ها از جنس چوب گردو ، عناب و شمشاد است و به صورت میخ‌هایی هستند که سر هرمی‌شکل آنها در کلید کوک قرار دارد و سر دیگرشان که برایک تر است به صورت عمودی در سطح افقی چوب (محل استقرار گوشی‌ها) در سمت چپ ساز قرار میگیرد.
کلید کوک
ابزاری است فلزی ، حدود ۱۰ سانتی متر ، که در یک سر آن سوراخی به اندازه ی سر گوشی قرار دارد و طرف دیگر آن ، برای کوک کردن ، در دست چپ نوازنده به چپ و راست می‌چرخد.
پل‌ها
داخل جعبه ی صوتی پل‌هایی به شکل‌های مختلف قرار دارند تا فشار صفحه را کنترل ، و از تغییر شکل یافتن صفحه جلوگیری کنند.
شیطانک‌ها
قطعه چوب باریک و کم ارتفاعی است که بین گوشی‌ها و پرده گردان‌ها در سمت چپ ساز قرار دارد و سیم‌ها (وترها) برای رسیدن به گوشی‌ها از روی آن عبور میکنند.
سیم گیر
سیم گیر یا جعبه ی گره‌ها در کلاف جانبی سمت راست که صفحه زیر و رو را به هم متصل می‌کند قرار دارد.
مضراب (حلقه ی مضراب)
مضراب هر دست حلقه ای نسبتاً پهن و فلزی از جنس نقره ،ورشو یا برنج و… است که در بند دوم انگشت اشاره (سبابه) قرار میگیرد. داخل این حلقه به طرف کف دست تیغه ای به طول تقریبی ۴ و عرض تقریبی یک سانتی متر – معمولاً از جنس شاخ گاو ، گوزن یا بزکوهی ، لاک لاک پشت دریایی و گاه پلاستیک نرم – برای زخمه زدن به سیم‌ها (وترها) قرار دارد که مانند ناخن انگشت عمل می‌کند.
ویژگی‌های دیگر قانون
سازی است که برای تک نوازی و گروه نوازی استفاده می‌شود. به علت وجود پرده گردان امکان اجرای تمام فواصل موسیقی ملی با این ساز وجود دارد. آکوردهای چند صدایی را نیز میتوان با انگشت‌های مختلف با قانون اجرا کرد. انواع حالت‌های کمی‌و کیفی ، از جمله گلیساندو ، پیتسیکاتو ، تکیه ، پاساژ ، آرپژ و… ، در این ساز قابل اجرا هستند.
در روش قانون نوازی ایرانی از مضراب ریز برای نگه داشتن زمان کامل صدا استفاده می‌شود. این ساز در کشورهای دیگر ، مانند مصر ، ترکیه ، ارمنستان و… ، در اندازه‌ها و وسعت‌های صوتی و متفاوت به کار گرفته می‌شود. برای قانون نیز علایم قراردادی مخصوصی به منظور استفاده از انگشت‌ها و نیز حالت‌های مختلف موسیقی وجود دارند. در این ساز اجرای مضراب ریز فقط با یک دست به صورت‌های مختلف نیز امکان پذیر است.
نظر مرحوم استاد روح الله خالقی در رابطه با ساز قانون
ایشان در کتاب “سرگذشت موسیقی ایران” در بخشی به نام “قانون زن” می‌نویسند : « قانون سابقاً در ایران معمول بوده. معلوم نیست چطور شده که از این کشور رفته و دوباره به ارمغان آمده است. سیم‌های این ساز از روده است و با دو مضراب که مانند انگشتانه به انگشت سبابه میکنند ، با هر دو دست نواخته می‌شود و چون نغمه‌های زیر و بم را میتوان با هم به صدا در آورد ، آهنگ این ساز بسی مطلوب و دلنشین است ، به خصوص که مانند سنتور انعکاس صدا هم ندارد. از این گذشته با خرک‌های متعددی که دارد ، میتوان به سرعت صداها را عوض کرد و تغییر کوک داد. به این ترتیب ، نواقصی که در سنتور موجود بوده ، در این ساز از میان رفته است. صدای قانون ، هم به تنهایی و هم با ارکستر ، بسیار مطبوع است ؛ ولی چون کم صداست و قوت سنتور را ندارد ، اگر در ارکستر به کار رود باید نوازندگان دیگر خیلی ملایم بزنند که صدای آن را نپوشانند.
نظر نوا یاب با توجه به مکتوبات موجود
طبق نظر اکثریت آنچه در تاریخ مشخص است ، این ساز توسط رحیم قانونی وارد ایران شد و توسط فرزندش جلال قانونی بیشتر معرفی شد. ولی این دو هیچکدام دارای سواد بالای موسیقی و نت نبودند و روش نواختن آنها نیز اصولی نبوده است. مهدی مفتاح ، که از تحصیل کرده‌های هنرستان موسیقی بود و تقریباً هم عصر جلال قانونی بود ، روش نواختن این ساز را پیگیری کرد. در مصاحبه ای قدیمی‌که از جلال قانونی موجود است ، ایشان ذکر میکنند که یک نفر از تهران به شیراز پیش او رفته و طی چند روز تمام نکته‌های این ساز را از وی فرا گرفته است و خود ایشان ذکر میکنند که دارای سواد بالایی بوده و نت می‌دانسته است. این شخص احتمال زیاد مهدی مفتاح بوده است چرا که جلال قانونی در بخش دیگری از صحبت‌هایش ذکر می‌کند که همان شخص در تهران به شاگردان قانون نیز می‌آموزد. در هر صورت ، استادان بعدی قانون از شاگردان مهدی مفتاح بوده اند نه جلال قانونی. استاد مرحوم سیمین آقارضی و استاد ملیحه سعیدی که از بهترین نوازندگان قانون هستند و این ساز را به سبک ایرانی و بسیار زیبا می‌نوازند و البته شاگرادن بسیاری نیز داشته و دارند.
منابع :
آلبوم استادان قانون – متن خانم ملیحه سعیدی
کتاب سرگذشت موسیقی ایران – روح الله خالقی
نظرات شما عزیزان:
| 
خبرنامه وب سایت: